Wat blijft er van de wereld over na de tsunami van Covid-19? Gedragsveranderingen en het verdwijnen van bedrijven zijn de meest voor de hand liggende gevolgen. In dit dossier gaan we dieper in op 11 scenario’s, de risico’s ervan, maar ook hun oplossingen.
Samenvatting
- Overheidsschuld
- Centrale banken en liquiditeitsinjecties
- Medisch en wetenschappelijk onderzoek
- Relatie tot het werk
- E-commerce
- Elektrische auto’s en mobiliteit
- Ontspanning en evenementen
- Reizen en toerisme
- Beurzen en salons
- Afstandsonderwijs
- Technologische innovatie
Inleiding
Maar wat ook zeker is, is dat de economische onevenwichtigheden die nu al duidelijk zichtbaar zijn, morgen nog groter zullen worden en waarschijnlijk zelfs nog meer benadrukt zullen worden. De liquiditeitsinjecties door de centrale banken zullen nieuwe speculatieve zeepbellen creëren, terwijl de overheidsschuld zal toenemen, vooral in landen die al in moeilijkheden verkeren, zoals Italië en Griekenland. In politiek en sociaal opzicht zou de post-Covid-19-periode wel eens een echte tijdbom kunnen zijn. Telewerk is in alle sectoren de regel geworden en roept vragen op over de toekomst van de relatie tussen werknemers en werkgevers. Wordt telewerk de norm en welke andere implicaties heeft dit? Wat gebeurt er met zakenreizen, vliegreizen, bioscoopavonden of restaurantbezoekjes? Zal de westerse levensstijl, gebaseerd op entertainment en vrije tijd, worden uitgedaagd? Wat zal er gebeuren met de sectoren toerisme, catering en evenementen die door de aard van hun activiteiten een concentratie van de bevolking en een beperking van de sociale afstand met zich meebrengen?
Overheidsschuld
Een expansief begrotingsbeleid van de regeringen zal leiden tot een toename van de overheidsschuld in alle landen. We zien een escalatie van de stimuleringspakketten die in honderden miljarden euro’s lopen. Alle Europese landen moeten absoluut op zoek gaan naar een groeirelais om het vooruitzicht op een eeuwigdurende schuld enigszins aanvaardbaar te maken. Op zijn minst zal het BBP voldoende moeten worden verhoogd om de rente terug te betalen zonder nog meer schuld te genereren. Anders zou het een ramp kunnen worden die kan eindigen zoals in 2011 voor de landen in Zuid-Europa, toen de “spread” toenam en de investeerders die hun schulden op de vervaldag moesten herfinancieren, hoge rentetarieven eisten. Deze gedwongen groei van het BBP op de markt zou kunnen leiden tot drastische maatregelen zoals extreme arbeidsflexibiliteit en werkonzekerheid. De groei van het BBP in de Verenigde Staten werd zo sinds het Reagan-tijdperk opgebouwd dankzij de verarming van de handarbeiders. We mogen ook niet vergeten dat de chaos die er heerste na de crisis van 1929 het ontstaan van totalitaire en autarkische regimes voortbracht. Gelukkig weten de centrale banken nu hoe ze een crisis moeten beheersen (dit was niet het geval voor de Amerikaanse centrale bank in 1929) en de regeringen die aan de macht zijn genieten een heropleving van het vertrouwen (Italië, Duitsland), wat de nationalistische partijen onhoorbaar maakt.
Risico’s
- Verarming van de arbeidersklasse door de afbraak van het sociale model in de zoektocht naar groei tegen elke prijs
Oplossingen
- BBP-groei om overtollige schuld te absorberen
- Onderdrukking van contant geld om de ondergrondse economie te verstikken
- Opheffing van belastingniches
- GAFA-belasting
- Vlaktaks
Centrale banken en liquiditeitsinjecties
Net als in de financiële crisis van 2008 zullen de centrale banken liquiditeit in het systeem injecteren in een poging om de wereldwijde economische neergang tegen te gaan. Dit is een Keynesiaans herstel en iedereen is het erover eens dat dit de juiste oplossing is. De lage kosten van geld (nul of zelfs negatieve rente) vergemakkelijkt deze injectie (ook wel “helicopter money” genoemd). Maar laten we ons niet vergissen: dit is geldcreatie. Er staat niets tegenover deze nieuw gedrukte valuta, of het nu in dollars, euro’s of een andere valuta is.
Maar terwijl het optreden van de centrale bank kan helpen om de markten voorlopig overeind te houden, zal de effectiviteit ervan beperkt zijn voor de economische crisis die zich aan de horizon aftekent. Nul- of negatieve rentetarieven doen het toerisme niet automatisch herleven, noch de heropening van restaurants, noch de heropleving van de industriële keten. Daar is een schok in het consumentenvertrouwen voor nodig. Aan de andere kant zullen deze massale liquiditeitsinjecties, gratis leningen eigenlijk, bijdragen aan de vorming van vermoedelijk speculatieve luchtbellen. Ironisch genoeg zijn het de markten die profiteren van de generositeit van de overheid, die tegen die laatste zullen wedden. Wat een paradox! Regeringen bieden geld aan markten die dat, zonder regulering, zullen gebruiken om kortetermijnwinsten te maken en de ondergang van kredietverstrekkers (de landen) te bespoedigen.
Risico’s
- Leningen aan bedrijven die al in slechte staat verkeren en verlies van kapitaal (bad debt)
- Ontstaan van speculatieve bubbels
Oplossingen
- Keynesiaanse stimulans door middel van liquiditeitsinjecties (gewaarborgde leningen)
- Leningsvoorwaarden (uitsluiting van bedrijven met een boekhouding in belastingparadijzen of die gebruik maken van complexe regelingen zoals de Nederlandse sandwich, voorrang voor lokale bedrijven en verplaatsing van strategische productie)
Investeringen in medisch en wetenschappelijk onderzoek
“In elk kwaad zit iets goeds”, zoals het gezegde luidt. Een van de positieve gevolgen van de Covid-19-crisis zijn investeringen in medisch onderzoek en digitale ontwikkelingen. Deze crisis zal ook hebben aangetoond dat het mogelijk is om snel te werken door de krachten te bundelen. Nooit in de geschiedenis van het onderzoek is er zo snel vooruitgang geboekt door zoveel onderzoekers tegelijk.
Het onderzoek dat de komende maanden zal worden uitgevoerd, maakt het ook mogelijk om het werk, de winkels en de bioscopen opnieuw veilig te maken. De weinige concepten die naar voren komen zijn op dit moment praktische, kortetermijnoplossingen voor een reeks problemen die nog steeds slecht worden begrepen. Maar vanaf 2021 zullen er meer geavanceerde oplossingen ontstaan die naast de bescherming tegen virussen ook nieuwe functionaliteiten bieden.
Risico’s
- Privatisering van het onderzoek en het vastleggen van de winst ten behoeve van particuliere ondernemingen (inbeslagname van het algemeen belang).
Oplossingen
- Homogenisering van de wetgeving over klinische proeven (de Europese richtlijn is niet in nationaal recht omgezet)
- Afschaffing van het model van betaalde toegang voor wetenschappelijke artikelen
- Het weer op gang brengen van het wetenschappelijk onderzoek door het toekennen van buitengewone budgetten
Een nieuwe relatie op het werk
De noodsituatie op gezondheidsgebied heeft veel mensen gedwongen om op afstand te werken. Zelfs de landen die het verst achterblijven op het gebied van telewerken schakelen in ijltempo om.
De werkvloer zal na Covid-19 dus niet meer dezelfde zijn. De vraag die iedereen zich stelt is: “Zal de technologie ons in staat stellen om thuis te blijven?” Zoals we hebben gezien, kan kantoorwerk, zowel privé als openbaar, zonder al te veel moeite thuis worden gedaan. Er was een grote crisis voor nodig om dit te realiseren en de houding te veranderen.
3 basisregels moeten worden gerespecteerd om werken op afstand mogelijk te maken:
-
- Kwaliteitsvolle netwerkinfrastructuur en snelle internettoegang voor iedere medewerker
- Een goede digitale cultuur voor alle medewerkers en autonomie met IT-middelen
- Doordachte en methodische organisatie van telewerk. De vertrouwensfactor is cruciaal om van telewerk een succes te maken. Als er een gebrek aan vertrouwen is tussen de werkgever en de werknemer, tussen de manager en de rest van het team, als de doelstellingen niet regelmatig kunnen worden geëvalueerd, stort het hele systeem in elkaar.
Risico’s
- Gebrek aan menselijke interactie vermindert het potentieel voor innovatie en creativiteit.
- Verlies van controle en motivatie
Oplossingen
- Een hybride model waarbij sommige taken thuis worden uitgevoerd (2-3 dagen per week) en taken met betrekking tot innovatiewerk worden uitgevoerd met de rest van het team.
Doorbraak van de e-commerce
Het coronavirus bevordert e-commerce. Het zou dus een machtige bondgenoot kunnen worden in de strijd van de regeringen tegen de zwarte economie. Elektronische handel kan niet worden vrijgesteld van belasting. De bedragen die de regeringen door de ondergrondse economie verliezen, zouden dus gedeeltelijk kunnen worden gecompenseerd. Dit zou de terugbetaling van nieuw gecreëerde overheidsschuld vergemakkelijken. Als de gevolgen van de pandemie de veranderingen in de koopgewoonten bevestigen, zou het gebruik van kredietkaarten ten koste van contant geld een motor van verandering worden in de richting van een deugdelijkere economie, waarin valsspelers moeilijker kunnen floreren. Op de grafiek hieronder ziet u de landen van West-Europa ingekleurd volgens de grootte van hun ondergrondse economie.
De groei van elektronische betalingen zal nieuwe banen creëren in de bouw van websites en veilige online betaalmethoden. Er zijn echter nadelen verbonden aan de overgang naar een “volledig elektronische” wereld. Hoewel de ontwikkeling van e-commerce nu onmisbaar lijkt (zie onze analyses over food en non-food retail), zal het kopen in virtuele etalages bijdragen aan een steeds grotere woestijnvorming van de territoriale gebieden. De meest kwetsbare winkels zullen sluiten. Alleen levensmiddelenwinkels en winkels met een sterke “advies”-dimensie (opticiens, handelaars, enz.) blijven bestaan. De dreiging van window shopping zal in grote mate blijven bestaan, waardoor detailhandelaren gedwongen worden hun inspanningen om klantenbinding op te bouwen te verdubbelen en zich te richten op fygitale modellen.
Risico’s
- De investering in een e-commercesite blijkt niet rendabel te zijn. De infrastructuur is niet voldoende om online verkoop te genereren en de eigenaar beheerst de digitale wereld niet genoeg om zijn diensten en producten te promoten.
Oplossingen
- Naast subsidies voor technologische investeringen is het van essentieel belang om handelaren op te leiden in digitale technologie. De komende 2 jaar zullen meedogenloos zijn voor diegenen die de codes van het digitale niet onder de knie hebben.
Teruggang elektrische auto’s, hertekende industrie
Autofabrieken zijn in heel Europa gesloten. Dealers zijn bijna 2 maanden gesloten. Het aantal nieuwe inschrijvingen is ingestort (zie cijfers). De Covid-19-pandemie leidt ook tot een herschikking van de kaarten van de auto-industrie vanuit industrieel oogpunt. Er kunnen regionale macro-zones worden verwacht die de gehele toeleveringsketen van de componenten kunnen bestrijken. Deze reorganisatie van de toeleveringsketen zal gevolgen hebben voor alle producten, of het nu gaat om afgewerkte producten of halffabricaten, en ook voor de grondstoffen.
De ineenstorting van de olieprijzen zal de penetratie van elektrische auto’s vertragen. Ze zijn duurder, maar zullen ook in de steek worden gelaten als gevolg van de daling van de koopkracht. Het openbaar vervoer, dat wordt genegeerd, zal ertoe leiden dat automobilisten de voorkeur geven aan reizen met hun eigen wagen. Het wagenpark zal dus blijven verouderen bij gebrek aan nieuwe inschrijvingen.
Risico’s
- Veroudering van het wagenpark
- Gebruik van het openbaar vervoer neemt af uit angst voor het virus en congestie van de wegen
Oplossingen
- Overleg met werkgevers voor verkeersplannen gecoördineerd met telewerkschema’s.
Entertainment en evenementen in gevaar
De reis- en entertainmentsector zal wellicht ingrijpende veranderingen ondergaan. Sommige bedrijven die in deze sectoren actief zijn, zullen het niet kunnen waarmaken en hun deuren sluiten. Eigenlijk is het bloedbad al begonnen.
De activiteiten in deze sectoren zorgen voor concentraties van klanten die momenteel onverenigbaar zijn met de gezondheidsvoorschriften. Het opnieuw uitvinden van bedrijfsakkoorden zal een uitdaging zijn. Ook de mode-industrie, waarvan de dynamiek wordt gedreven door modeshows, zal worden beïnvloed. Zouden de prachtige modeshows van Karl Lagerfeld nog kunnen bestaan in het post-Covid-19-tijdperk?
De wereld van het entertainment zal moeten draaien op verminderde capaciteit, met zalen die maandenlang half leeg zijn, waardoor shows herhaald zullen moeten worden om zoveel mogelijk mensen tevreden te stellen. Er zullen oplossingen moeten worden gevonden om de exploitatiekosten met 50% te verlagen om de ticketprijzen niet nog verder te moeten verhogen. Zo kunnen we ons voorstellen dat er meer bioscoopvoorstellingen komen om de infrastructuur rendabel te maken, dat de kortste voorstellingen (theater, concert) voortaan geen pauze meer hebben en dat er in de namiddag en de avond meerdere voorstellingen worden gehouden.
In de toestand bij musea en tentoonstellingen zijn er meer tegenstellingen. Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen de grote musea en hun tentoonstellingen met een wereldwijde reikwijdte, en alle andere museumlocaties. Voor de laatstgenoemden, die al gewend zijn aan een kleiner publiek, zal het slechts een kwestie zijn van het regelen en vlot laten verlopen van de inschrijvingen. Voor de eerste (Vaticaanstad, Louvre, MET, enz.) zal regulering onvermijdelijk een verlies aan inkomsten betekenen. Zo zal het recordbezoek aan het Louvre (10,2 miljoen bezoekers in 2018) niet snel weer worden bereikt. De drastische daling van het intercontinentale reizen zal de doodsklok luiden voor het Aziatische en Noord-Amerikaanse toerisme in de Europese hoofdsteden. Hoogwaardige hotels zullen de kelk moeten ledigen.
Risico’s
- Afnemende belangstelling voor grote musea en toenemende tekorten als gevolg van beperkte toegang om de bezoekersdrukte te verminderen.
- Structurele onmogelijkheid om break-even-punten voor live optredens te bereiken als gevolg van de sociale afstandsregels
Oplossingen
- Naast het boeken van bezoektijden, ook boeken van routes om drukte op kritieke locaties te vermijden
- Langere openingstijden om de bezoeken te spreiden (bestaat al bij zeer grote tentoonstellingen)
- Verhoging van het aantal optredens van dezelfde liveshow op dezelfde dag
- Subsidiëren van bezoek aan lokale musea tot eind 2020 met “cultuur”-vouchers
Reizen en toerisme: de wraak van de lokale bevolking
De wereld van het toerisme zal waarschijnlijk een diepe crisis doormaken. Het luchtvervoer zal in 2020 en 2021 stilvallen (lees hier onze gedetailleerde analyse) en kan alleen maar hopen op een terugkeer naar de normaliteit rond 2022. Passagiers van cruiseschepen zijn onderhevig aan meerdere ongunstige elementen en maakten tijdens de epidemie echte drama’s mee op zee. De ongunstige factoren in deze sector zijn :
- massale investeringen in almaar grotere boten
- gigantische materiële activa
- enorme onderhoudskosten, zelfs als de activiteit is stopgezet
- hoge concentratie van klanten
- hoge bezettingsgraad vereist om het break-even punt te bereiken
Het is mogelijk dat deze sector zich nooit zal kunnen herstellen van de crisis en er is een reële kans dat deze megaschepen voor altijd aangemeerd zullen blijven. De lagune van Venetië zal niet rouwen om het wegblijven van deze dagjesmensen.
Het is waarschijnlijk dat het toerisme nu meer lokaal is en meer gericht op de familiecocoon. Reizen zal minder ver weg zijn, landhuizen en tweede huizen zullen de voorkeur krijgen. In een context van dalende koopkracht zou de verhuursector van stacaravans een interessante groei kunnen doormaken, omdat het flexibiliteit, ontdekking en zekerheid combineert.
Risico’s
- Verdwijnen van traditionele en te weinig gedifferentieerde reisbureaus
- Faillissementen van cruiseschepen (reuzenschepen) en jobverlies op scheepswerven
Oplossingen
- Rederijen die reuzenboten exploiteren laten uitsterven (schadelijk voor het milieu en de bezochte steden)
- Bevorderen van lokaal en kwaliteitstoerisme
- Belastingen heffen op langeafstandsvluchten (>x uur)
Het einde van beurzen en salons?
Tot afgelopen februari werden beurzen (B2B-beurzen) beschouwd als centrale spelers in markten als kunst, auto’s of technologie (denk aan de beurs van Maastricht, de beurs van Genève of de CES in Las Vegas). Deze beurzen kenden een continue uitbreiding, alleen onderbroken door interne onenigheid (Engelse site), zoals in het geval van de horlogebeurs in Bazel. In maart bracht het coronavirus een heel systeem op de knieën. Voor sommige landen, zoals Italië, was de schok ernstig. Italië is de 4e grootste speler ter wereld op het gebied van beurzen. Om de omvang van de gevolgen te meten, moeten we enkele cijfers geven. In Italië brengen de beurzen 200.000 exposanten en 20 miljoen bezoekers per jaar samen, ze genereren 60 miljard euro omzet en dragen voor 50% bij aan de export van de deelnemende bedrijven. Het SIAL-voedingssalon dat om de twee jaar plaatsvindt, is een belangrijke drijvende kracht in de voedingssector en brengt alleen al in Parijs meer dan 6.000 exposanten samen.
De vraag die gesteld moet worden is: zijn beurzen nog wel mogelijk in het post-Covid19-tijdperk? Worden virtuele tentoonstellingsruimten de norm? Wij geloven niet in het verdwijnen van B2B-beurzen, noch in de vervanging ervan door virtuele evenementen. De toegevoegde waarde van die laatste bleek in de praktijk veel te laag in vergelijking met wat een “fysieke” beurs oplevert. We gaan het hier niet hebben over de elementen van de body language in een onderhandeling, die in een virtuele ruimte onmogelijk zijn. In de plaats daarvan richten we ons op de mogelijkheid om tijdens een beurs in korte tijd een markt en zijn spelers te bezoeken. De beurs is een zakenversneller en om die reden zal Covid-19 hiervoor geen bedreiging zijn. Wat ons echter duidelijk lijkt, is dat grote internationale beurzen (NAB Las Vegas, CES Las Vegas, NRF New York, Mobile World Congress Barcelona, SIAL Paris) minstens 6 maanden niet zullen kunnen plaatsvinden.
Risico’s
- De zeer grote beurzen kunnen pas over 6 maanden worden gehouden.
- Vermindering van de tentoonstellingscapaciteit en beperking van het aantal exposanten, wat leidt tot een afname van de aantrekkelijkheid en innovatie
Oplossingen
- Digitale oplossingen voor de voorbereiding van beurzen en afspraken (al op grote schaal beschikbaar, maar nog niet de voorkeur)
- Verdeling van megalounges over grotere gebieden in een stad of regio
Afstandsonderwijs: opgelet, gevaar!
De sluiting van scholen heeft een ongekende situatie gecreëerd die alle leerkrachten in de wereld van het afstandsonderwijs heeft gekatapulteerd. Het onderwijs is plotseling in een heel andere wereld terechtgekomen. Het was meer gewend om met tekort van toiletpapier om te gaan en moest ineens overnacht leren hoe informaticatools te managen. Het was een brutaal ontwaken in de 21e eeuw. Helaas is het officiële onderwijssysteem, slecht voorbereid zijnde, er nog altijd niet en de private actoren, veel beter georganiseerd, winnen het pleit.
Als technologie het traditionele onderwijs verbetert, kan het dan echt vervangen worden? Afstandsonderwijs is geen wondermiddel. Er zijn veel risico’s: gebrek aan interactie, afhaken, afleiding, … “fysiek” onderwijs heeft het voordeel dat het de leerling in een fysieke omgeving (het klaslokaal) plaatst die hem of haar dwingt zich te concentreren. Laten we ook niet vergeten dat de cognitieve capaciteiten van het kind worden gevormd dankzij interacties en dat de mens op elke leeftijd een relatie met zijn leeftijdsgenoten nodig heeft om zich te ontwikkelen. Eenrichtingsonderwijs biedt geen volledig antwoord op al deze uitdagingen.
Als het onderwijs op afstand in de toekomst een belangrijke rol wil spelen, is persoonlijke controle en toezicht een fundamentele succesfactor. Het is ondenkbaar dat een 12-jarige student voldoende gedisciplineerd zou kunnen zijn om volledig zelfstandig voor een MOOC of een andere vorm van afstandsonderwijs te werken.
Risico’s
- Het vervangen van persoonlijk leren door oplossingen voor afstandsonderwijs
- Verlies van contact met bepaalde studenten
- Gebrek aan toezicht op afstand voor de leerkrachten
- Privatisering van het onderwijs
Oplossingen
- Ernstige en dagelijkse bewaking op afstand via de leerkrachten: gebruik van videoconferenties om de band met de leerling niet te verliezen
Technologische innovatie en stilstand 5G
Technologiebedrijven zijn niet ontsnapt aan de negatieve gevolgen van de Covid-19-crisis. De innovatie is vertraagd of zelfs gestopt door het stilliggen van de onderzoekscentra. De verkoop is na de sluiting van de winkels vertraagd en de verkoopdoelstellingen voor 2020 zullen niet worden gehaald. De productielijnen (in China) zijn getroffen en hun marktintroductie zal worden vertraagd. De nieuwe iPhone 9 kan dus veel later op de markt komen dan verwacht.
Ook de optische vezels zullen sterk beïnvloed worden door de effecten van het coronavirus. De sluiting in de stad Wuhan, die de hoogste concentratie van leveranciers in deze sector heeft (van Fiberhome tot Accelink), heeft de productie vertraagd, wat een domino-effect kan veroorzaken, zelfs op 5G (de vraag naar vezels voor deze technologie is veel hoger dan voor 4G), wat op zijn beurt de productie van 5G-smartphones zou beïnvloeden.
Risico’s
- Vertraging in de ontplooiing van 5G (als gevolg van de afhankelijkheid van China)
- Achterblijvende innovatiecyclus
Oplossingen
- Bundeling van de pan-Europese krachten voor de productie van cruciale elementen voor innovatie
- Verplaatsing van strategische industrieën
Illustraties: shutterstock
Posted in Onderzoek, Strategie.
